Gökhan Ugan [email protected]

Borsa yatırımcısı rasyonel davranıştan ne anlar?

Modern finans teorisi yatırımcının rasyonel davrandığı varsayımı üzerine kurulmuştur. Rasyonel davranış, içinde bulunulan durum ne olursa olsun tutarlı davranabilme yeteneği olarak tanımlanabilir. Ne var ki yatırımcı da bir insandır ve insanlar sadece mantıklarıyla değil duygularıyla da hareket eder. Tıpa tıp aynı durumlarla karşılaştıklarında üzgünken farklı, mutluyken farklı, öfkeliyken farklı davranış sergileyebilir. Yatırımlarımızı gerçekleştirirken duygularımızdan sıyrılıp tamamen mantığımızla hareket etmemiz mümkün müdür?

Borsadaki yatırımlarından kâr eden bir yatırımcıyla zarar eden bir yatırımcının içinde bulunmuş oldukları ruh hali aynı değildir. Kâr eden yatırımcı bedeninde salgılanmakta olan mutluluk hormonlarının etkisiyle zafer sarhoşluğu yaşarken, zarar eden yatırımcı adrenalin ve stres hormonlarının etkisiyle kaygılı ve gergin bir durumdadır. Finans teorisine göre bu iki yatırımcının piyasada meydana gelen bir değişime aynı reaksiyonu vermesi beklenmektedir.

Oysa insanlar üzerinde yapılan psikolojik deneyler göstermiştir ki insanlar kazanırken riskten kaçan, kaybederken yüksek miktarda risk alan varlıklardır. Bu durumu kanıtlamak amacıyla Daniel Kahneman ve Amos Tversky gerçekleştirmiş oldukları bir deneyin sonuçlarını 1979 yılında yayınlanmış olan makalelerinde kamuoyuyla paylaşmışlardır.

Yapılan deneyde deneklerden ilk önce %80 olasılıkla 4000 USD kazanmak, %20 olasılıkla hiçbir şey kazanmamak üzerine oynanan bir bahis ile %100 olasılıkla 3000 USD kazanmak arasında bir tercih yapmaları istenmiştir. Tercihe konu bahsin matematiksel beklentisi 3200 USD olmasına rağmen [(4000x0,80)+(0x0,20)] denekler garanti 3000 USD kazanma seçeneğini tercih etmişlerdir.

Deneyin ikinci aşamasında bu sefer deneklerden %80 olasılıkla 4000 USD kaybetmek, %20 olasılıkla hiçbir şey kaybetmemek üzerine oynanan bir bahis ile %100 olasılıkla 3000 USD kaybetmek arasında bir tercih yapmaları istenmiştir. Garanti kayıp seçeneği 200 USD daha düşük bir tutarda zarar etme imkânı sunmasına rağmen deneklerin %92’si risk içeren bahis seçeneğini tercih etmiştir.

Kahneman ve Tversky yapmış oldukları bir dizi deney sonucu makalelerinde insanların iddia edildiği gibi her zaman riskten kaçınmadıkları, şartlar uygun olduğunda bir kumar oynamaya tamamen istekli oldukları sonucuna varmıştır. Yapılan analizler göstermiştir ki, insanlar aslında belirsizlikten değil, kaybetmekten hoşlanmamaktadır. Hayatımızdaki kayıplar, kazanımlarımızdan çok daha fazla önem taşımaktadır. Alacağımız kararın mevcut durumumuzu ne ölçüde iyileştirip kötüleştireceği hususu, yatırım tercihlerimizi belirleyen ana etkendir.

İşin ilginç yanı, mevcut durumumuz da rasyonel davranmamızı etkileyen başka etkendir. Richard Thaler sınıftaki öğrencilerine uyguladığı bir deneyde onlara önce 30 USD kazanmış olduklarını müjdeler ve akabinde yazı geldiğinde 9 USD kazanacakları, tura geldiğinde 9 USD kaybedecekleri bir bahis önerisi sunar. Ceplerine ilk başta havadan gelen 30 USD’yi koyan öğrencilerden %70’i bahis oynamayı tercih etmiştir.

Thaler derslerine girdiği başka bir sınıfta aynı deneyi farklı bir şekilde uygular. Bu defa öğrencilerin cebine başlangıçta para koymaz; onlardan yazı geldiğinde 39 USD, tura geldiğinde 21 USD kazanacakları bir bahis ile bu bahsi hiç oynamadan 30 USD alacakları iki farklı seçenekten birini tercih etmelerini ister. Her iki sınıfta uygulanan deneyler aynı sonuçları vermesine rağmen ikinci sınıftaki öğrencilerin yalnızca %43’ü bahis seçeneğini tercih etmiştir. Thaler bu durumu “cepteki para” etkisi olarak tanımlamaktadır.

Finans teorisyenlerinin insan psikolojisini hesaba katarak geliştirdikleri davranışsal finans, insanların rasyonel davranmadıkları gerçeğini kabul etmiştir. Düşen bir piyasanın fiyat değişkenliği (volatilitesi) yükselen bir piyasanınkinden yüksektir. Tarih elindeki kaybetmemek için ölümü göze alan insanların kahramanlık hikâyeleriyle doludur. Atalarımız eğer vatanımızın elimizden alınmak istendiği o günlerde ölüme koşmak yerine rasyonel davranmayı tercih etselerdi, bugün kutlanacak bir 29 Ekim’imiz olmazdı. Bu vesile ile tüm insanlarımızın Cumhuriyet Bayramını en içten dileklerimle kutlarım.

Saygılarımla,