Türk yazı tarihini daha da ileriye götüren büyük keşif

Uluslararası Türk Akademisi (UTA) ile Moğol Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü iş birliğinde Moğolistan’ın Ötüken bölgesinde yürütülen bilimsel kazı çalışmaları sonucunda Göktürk Devleti’nin hükümdarları Bilge Kağan ve Kül Tigin’in babası İlteriş Kağan’ın külliyesi ile yazıtı keşfedildi.
Moğolistan’ın başkenti Ulan Batur’da konuyla ilgili düzenlediği basın toplantısında konuşan Uluslararası Türk Akademisi Başkanı Darhan Kıdırali, 2019'da Moğolistan’ın Arkeoloji Enstitüsü uzmanlarıyla Ötüken bölgesindeki Nomgon ovasında ortaklaşa başlattıkları kazı çalışmalarının başarıyla sonuçlandığını söyledi.

Kazı çalışmaları sonucunda Bilge Kağan ile Kül Tigin’in babası İlteriş Kağan’ın külliyesi ve yazıtını keşfettiklerini kaydeden Kıdırali, "Anıt metninden elde edilen bilgilere dayanarak, Nomgon külliyesinin Göktürk Kağanlığını yeniden canlandıran Kül Tigin ve Bilge Kağan'ın babası İlteriş Kutluk Kağan'a ithaf edildiği sonucuna varılmıştır. Ayrıca bu külliye, 'Türk' adının ilk kez geçtiği Göktürk döneminin en eski yazılı anıtı olarak kabul edilmektedir."dedi.

İLTERİŞ KAĞAN YAZITINDA 12 SATIRLIK ESKİ TÜRK YAZISI BULUNUYOR

Kıdırali, batıdan doğuya oval biçimde inşa edilen külliyenin toplamda 49 metrekare alandan oluştuğunu belirterek, “Külliyenin etrafına hendek kazılmış ve buradan toprak yığılarak bir kale inşa edilmiş. Külliyenin batı tarafında, alanın ortasına delikli taştan bir küp (sunak), taştan insan figürleri, iki yavrusu olan aslan heykeli ve iki koyun heykeli bulunmaktadır.” ifadesini kullandı.

Bunun yanı sıra külliyenin kapısında 51 balbal taşın sırayla yerleştirildiğini kaydeden Kıdırali, bunlar arasında 5 balbal taşından Aşina ailesine ait "dağ keçisi" sembolünün tespit edildiği bilgisini paylaştı. Kıdırali, ayrıca külliye içinde bir ibadet yerinin olduğunu kanıtlayan tuğla kalıntıları ile patika üzerine serilen kil kaplamanın da bulunduğunu dile getirerek, şöyle devam etti:
“İbadet yerinin önünde yazıtın üst kısmı ve kaplumbağa şeklindeki temeli keşfedildi. Bulunan eserin iki yüzünde 12 satırlık eski Türk yazısı, üçüncü yüzünde ise eski Soğd yazısı bulunmaktadır. Keşfe katılan bilim adamları, anıtın metninden 'Tanrı', 'Türk', 'Kutluk', 'Tümen' gibi bir dizi kelime tespit etti.”

“İLTERİŞ KAĞAN ANITI, ORHUN ANITI GİBİ GÖKTÜRK DEVLETİ İÇİN ÖNEMLİ BİR ANIT”

Kıdırali, İlteriş Kağan’ın Nomgon külliyesinin genel olarak oğulları Bilge Kağan ve Kül Tigin’in anıtlarına benzediğini söyledi. Nomgon’daki İlteriş Kağan yazıtının üst tarafında vücudu ejderha şeklinde iki kurt başı simgelendiğini belirten Kıdırali, “Taspar Kağan, Bilge Kağan, Kül Tigin ve diğer anıtların tepesine de bu tür kağanlık simgeleri olan ejderha biçimli kurt başlı bir şeklin çizildiği bilinmektedir. Nomgon anıtının, Orhun anıtları gibi Göktürk devleti için önemli bir anıt olduğu anlaşılmaktadır.” değerlendirmesini yaptı.

ULUSLARARASI TÜRK AKADEMİSİ, İLTERİŞ KUTLUĞ KAĞAN YAZITI'NIN ÖN OKUMASINI AÇIKLADI

Merkezi Kazakistan'ın başkenti Nur Sultan'da yer alan Uluslararası Türk Akademisi (TWESCO), Moğolistan'ın Ötüken bölgesinde yürüttükleri bilimsel kazı çalışmaları sonucunda keşfedilen İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kurucusu ve Bilge Kağan ile Kül Tigin'in babası İlteriş Kutluğ Kağan'ın 7. yüzyıla ait yazıtının ön okumasını paylaştı.
Akademi Başkanı Darhan Kıdırali'nin sosyal medya üzerinden yaptığı paylaşımına göre, 70 santimetre yüksekliğe ve 19 santimetre genişliğe sahip yazıtın her iki tarafında da metin yer alıyor.
Yazıtın ön tarafında bulunan 19 satırın henüz 12 satırı okunabildi. Bunlar sırasıyla "inek yılının dokuzuncu ayı", "tanrı oğlu", "Kutlug Kağan: Türk", "erkek çocuklarım, köz", "bizim güzel", "etdim: bizim yabancı erler", "yerde", "tümen: on bin", "işimi gücümü ver", "tayin ettim (unvan verdim)", "tamamı eşitti" kelimelerinden oluşuyor.
Kıdırali, Moğolistan dönüşü yaptığı açıklamada, henüz sadece yazıtın ön okumasını paylaştıklarını, en kısa zamanda metnin tamamını yayımlayacaklarını söyledi.

İLTERİŞ KUTLUĞ KAĞAN YAZITI, TÜRK YAZI TARİHİNİ DAHA İLERİYE GÖTÜRÜYOR

İlteriş Kutluğ Kağan'ın 7. yüzyıla ait yazıtının, oğulları Kül Tigin ile Bilge Kağan anıtlarına benzediğini kaydeden Kıdırali, "Burada ejderha, kurt başı karışımı mitolojik varlıklar, resimler ve Türk ve Soğd yazısı bulundu." dedi.

Kıdırali, bu yazıt taşının Türk yazı tarihi için önemli bir keşif olduğunun altını çizerek "Yazıttaki ifadeler aynı Kül Tigin ve Bilge Kağan'daki sözler gibi ama birinci ağızdan yani İlteriş Kutluğ Kağan tarafından söylendiği için (Türk yazı tarihini) daha da ileriye götürmektedir." değerlendirmesini yaptı.
Geniş bir arazide bulunan İlteriş Kağan külliyesinin, zamanında düşmanları tarafından tahrip edildiği bilgisini paylaşan Kıdırali, "Etrafında 51 balbal taş bulundu ama kafataslarını kırmışlar. Hatta yazıtı (İlteriş Kutluğ Kağan yazıtı) bile ortasından bölmüşler." ifadesini kullandı.
Kıdırali, daha önce bulunan Kül Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının dikili olarak keşfedildiğini belirterek "Bu yazıt, toprak altından çıkarıldı." diye konuştu.

Ayrıca bugüne kadar bu gibi tarihi eserlerin genellikle Avrupalı bilim insanları tarafından gün yüzüne çıkarıldığına işaret eden Kıdırali, "Bu ilk defa Türk dünyasına kısmet oldu. Bunun için çok mutluyuz." dedi.

"TÜRK" ADININ İLK KEZ GEÇTİĞİ GÖKTÜRK DÖNEMİNİN EN ESKİ YAZILI ANITI

Uluslararası Türk Akademisi ile Moğol Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü iş birliğinde Moğolistan’ın Ötüken bölgesinde yürütülen bilimsel kazı çalışmaları sonucunda Göktürk Devleti’nin hükümdarları Bilge Kağan ile Kül Tigin’in babası İlteriş Kutluğ Kağan'ın külliyesi ile yazıtı keşfedilmişti.
Ötüken bölgesindeki Nomgon Ovası'nda batıdan doğuya oval bir biçimde inşa edilen külliyenin toplam 49 metrekare alandan oluştuğu ve etrafında Aşina ailesine ait sembollerin yer aldığı 51 adet balbal taş ile İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kurucusu ve Bilge Kağan ile Kül Tigin'in babası İlteriş Kutluğ Kağan'ın 7. yüzyıla ait yazıtının da keşfedildiği duyurulmuştu.
Söz konusu anıt, "Türk" adının ilk kez geçtiği Göktürk döneminin en eski yazılı anıtı olarak değerlendiriliyor.

TÜRK DEVLETLERİNDE TANITIMI YAPILACAK

Kıdırali, Uluslararası Türk Akademisi olarak Nomgon kazı sonuçları ile ilgili bilimsel kitap hazırlayacaklarını ve tanıtımını ise tüm Türk devletlerinin başkentlerinde yapmayı planladıklarını belirterek, “Moğolistan'daki Göktürk dönemine ait anıtların kazıları gelecekte de devam edecek.” diye konuştu.

TÜRKİYE, KUTLUK İLTERİŞ KAĞAN ANITI KEŞFİNİ SEVİNÇLE KARŞILADI

Dışişleri Bakanlığı’ndan yapılan yazılı açıklamada, Moğolistan-Türkiye ilişkilerinin önemli boyutlarından birinin de tarih ve kültür alanlarındaki iş birliği olduğuna işaret edildi.
Türk Devletleri Teşkilatı bileşenlerinden Nur Sultan'da yerleşik Türk Akademisi ile Moğolistan Arkeoloji Enstitüsü'nün ortaklaşa yürüttüğü çalışmalara da değinilen açıklamada, "Moğolistan'da tarihi Ötüken'in de yer aldığı Nomgon bölgesinde yürütülen çalışmalar sonucunda, İkinci Göktürk Devleti'nin kurucusu Kutluk İlteriş Kağan'a ait olduğu değerlendirilen anıt kompleksinin bulunduğu haberi heyecan ve sevinçle karşılanmıştır. Bu keşif Moğolistan coğrafyasında sırasıyla 1889 ve 1897 yıllarında bulunan Orhun Yazıtları ile Bilge Tonyukuk Yazıtlarından sonraki üçüncü önemli keşiftir." ifadeleri kullanıldı.
Söz konusu keşifle ilgili "Türk-Moğol iş birliğinin nişanesi" ifadelerinin kullanıldığı açıklamada, "Türk tarihi açısından önemli bir dönüm noktasıdır ve aynı zamanda Moğolistan'ın kültürel zenginliğine eklenen yeni bir eserdir." değerlendirmesi yapıldı.