Pandemi hangi ilin ekonomisini nasıl etkiledi?

Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) 2020’ye ilişkin il bazındaki gayrısafi yurtiçi hasıla (GSYH) verileri, Kovid-19 salgını karşısında 81 ilin ekonomisinin nasıl bir sınav verdiğini analiz etmemize imkan sunması açısından önem taşıyor. Söz konusu veriler, 81 ilin ekonomik tahlil sonuçları, Kovid-19 yılında ekonomisi yatağa düşen illerin zaafiyet noktalarını, salgından daha az etkilenerek süreci ayakta geçiren illerin dayanıklılık kaynaklarının tespit edilmesine yarayacak ipuçları veriyor.

Kovid-19 yılında hastalanan iller

DÜNYA'dan İsmet Özkul'un haberine göre Kovid-19 yılını en büyük hasarla geçiren il Antalya oldu. Antalya 2020 yılında yüzde 24.27 ile ekonomisi en fazla küçülen il oldu. Ekonomisinin turizme aşırı bağımlı olması Antalya’yı Covid-19 salgını karşısında en zayıf il durumuna düşürdü. Sonuç ilde üretilen gelirin dörtte birinin kaybedilmesi oldu. 

Antalya, ana hizmetler, mesleki, idari ve destek hizmetleri ile diğer hizmet faaliyetleri sektörlerinde 81 il içinde en yüksek oranlı küçülmeyi yaşayan il oldu. Ticaret, ulaştırma, depolama, konaklama ve yiyecek hizmetlerinden oluşan ana hizmetler sektöründeki küçülme yüzde 41.94 oldu. Burada asıl belirleyici olanın konaklama sektörü olduğu açık.

Mesleki, idari ve destek hizmetlerindeki küçülme yüzde 52.74 oldu. Buradaki belirleyici faktör ise bu başlık altında yer alan turizm operatörlüğü hizmetleri. Diğer hizmet faaliyetlerindeki küçülme ise yüzde 40.77 düzeyinde gerçekleşti. Bu başlık altında yer alan kültür ve eğlence sektörü, bu alandaki küçülmede belirleyici faktör. Kovid-19 yılında ekonomisi ağır hastalanan ikinci il, yine turizme bağımlılığı yüksek bir il olan Muğla. Turizm deyince Antalya’dan sonra akla gelen ikinci il olan Muğla’nın ekonomisi de yüzde 8.32 küçüldü. İl ekonomisinde yüzde 31.64 ile en yüksek paya sahip olan ana hizmetlerdeki küçülme yüzde 25.92 oldu. Turizmden öncelikle etkilenen öteki sektörler olan diğer hizmet faaliyetleri yüzde 21.05, mesleki, idari ve destek hizmetleri ise yüzde 12.65 küçüldü.

Turizmle ilintili konaklama ve yemek hizmetlerini de kapsayan ana hizmetler sektörü, Muğla ekonomisinde yüzde 31.64 ile en büyük paya sahip. 3. sırada ekonomisi yüzde 4.67 daralan Nevşehir yer alıyor. Nevşehir ekonomisinin küçülmesinde de baş etkenin turizm oldu. Nevşehir’de kişi başına GSYH reel olarak yüzde 4.13, dolar bazında 849 dolar gerileyerek 5 bin 596 dolara indi. Nevşehir’de kişi başına gelir Türkiye ortalamasının yüzde 70’i düzeyinden 4.9 puanlık bir kayıpla yüzde 65.1’i düzeyine geriledi.

Yüzde 3.1’lik ekonomik daralma ile 4. sırada yer alan Kırıkkale’nin ekonomik küçülmesinde ilk üç sıradaki ilden farklı olarak baş rolü tarım oynadı. Kırıkkale’de tarım yüzde 12.3’lük ciddi bir daralma kaydetti ve bu oranlar 81 il içinde tarımı en fazla küçülen il oldu.

Kovid-19’a rağmen koşan iller

2020 yılında 10 ilin ekonomisi daralırken 9 il çift haneli büyüme rakamlarına ulaştı. Çift haneli büyüyen iller arasında Gaziantep, hacim olarak da büyük olmasına rağmen yüzde 12.27 gibi yüksek bir büyüme hızına ulaşmasıyla özel olarak dikkat çekiyor. Gaziantep ülke ekonomisindeki yaklaşık yüzde 2’lik payı ile en yüksek paya sahip 8. il durumunda. Türkiye ekonomisindeki payı açısından ilk 10 içinde yer alan iller arasında Gaziantep, yüzde 6.27 ile büyüme hızında ikinci sırada yer alan Ankara’nın bile yaklaşık iki katı büyüme hızına ulamış bulunuyor. Bu sayede Gaziantep aynı zamanda, Türkiye’nin toplam büyümesine Ankara’dan sonra en yüksek katkıda bulunan il oldu.

Gaziantep’in yüzde 12.27’lik büyüme hızına ulaşmasında en belirleyici sektör sanayi oldu. Gaziantep ekonomisinde yüzde 38.76 ile açık ara en yüksek paya sahip sektör olan sanayi, yüzde 18.81 gibi yüksek bir büyüme hızına ulaşınca, ilin büyüme hızı çift haneli rakamlara ulaştı. 81 içinde ekonomisi en hızlı büyüyen il yüzde 15.83 ile Aksaray oldu. Aksaray’ın bu performansında ekonomisinde yüzde 24.3’lük bir ağırlığa sahip olan tarımdaki büyüme hızının yüzde 15.24’e çıkması belirleyici oldu. Aksaray’ın bu performansında kamu yatırımlarına bağlı olarak inşaatın yüzde 90.58 gibi çok yüksek bir büyüme kaydetmiş olması da belirleyici düzeyde katkı yaptı.

Aksaray yüzde 16.94’lük reel artış ile kişi başına GSYH düzeyini en hızlı artıran 3. İl oldu.

Benzer bir durum yüzde 11.27 büyüyen Elazığ ekonomisi için de geçerli. İlin çift haneli büyümeye ulaşmasında kamu yatırımlarına bağlı olarak inşaat sektörünün yüzde 93.23’lük bir büyüme kaydetmesi belirleyici oldu. İnşaattaki aşırı yüksek büyüme, sanayideki yüzde 6.88’lik küçülmeye rağmen toplam büyümenin çift hanelere çıkmasını sağladı.

Kamu inşaat yatırımlarının büyümeye belirleyici katkı yaptığı illerden birisi de Çanakkale. Çanakkale ekonomisinin yüzde 13.86’lık bir büyüme hızına ulaşmasında inşaat sektöründeki yüzde 72.74’lük büyümenin önemli bir katkısı oldu. Çanakkale’nin büyüme performansında il ekonomisinde yüzde 20’lik bir paya sahip olan sanayinin yüzde 15.61 büyümesinin de belirleyici bir etkisi oldu.

Yüzde 15.47 ile en hızlı büyüyen ikinci il olan Ardahan’ın başarısında sanayinin yüzde 48.05, tarımın yüzde 33.58 büyümesi belirleyici oldu.

Ekonominin güç merkezlerinin karnesi

Türkiye ekonomisinde yüzde 9.56 ile İstanbul’dan sonra en yüksek paya sahip olan Ankara da yüzde 6.27 gibi etkili bir hıza ulaştı. Buna bağlı olarak Ankara, 2020 yılı toplam büyümesine en fazla katkı yapan il oldu. Buna karşın Ankara’da ekonominin temel sektörleri olan sanayi, inşaat ve ana hizmet sektörlerinde küçülme yaşandı. Ankara bu büyüme hızına, ekonomisindeki ağırlığı göreli olarak düşük olan tarım, bilgi ve iletişim, finans ve sigortacılık ile diğer hizmet sektörlerindeki çift haneli büyüme oranları sayesinde ulaştı.

Ankara’da kişi başına GSYH TL bazında reel olarak yüzde 6.93 artmasına karşın dolar bazında 395 dolarlık kayıpla 12 bin 130 dolara geriledi. 81 il içinde üçüncü sıradaki yerini koruyan Ankara’da kişi başına gelir, Türkiye ortalamasının yüzde 136’sı düzeyinden yüzde 141’i düzeyine çıktı. Yüzde 6.1 ile ülke ekonomisinde üçüncü büyük paya sahip olan İzmir, Turizm’deki olumsuz gidişin etkisiyle yüzde 1.82 gibi çok sınırlı bir büyüme gerçekleştirebildi. Turizmden etkilenen ana hizmetler yüzde 5.09 ve diğer hizmet faaliyetleri yüzde 10.37 küçüldü. İnşaat sektörü yüzde 17.99 ile en hızlı küçülen sektör oldu. İzmir’in sınırlı da olsa büyüme kaydetmesini sanayideki yüzde 4.29’luk büyüme etkili oldu. İzmir kişi başına GSYH sıralamasında 6. sıradaki yerini korurken Türkiye ortalamasına göre düzeyi de yüzde 115.67 ile minik bir farkla aynı kaldı. Kişi başına gelir TL bazında reel olarak yüzde 3.06 artmasına karşın dolar bazında 710 dolarlık bir kayıpla 9 bin 945 dolara düştü. En önemli sanayi üslerinden birisi olan Kocaeli, yüzde 5.47’lik bir büyüme ile olumlu bir performans gösterdi. İl ekonomisinde yüzde 41.12 ile ezici bir ağırlığı olan sanayinin yüzde 5.1 büyümesi ve yüzde 24.90 ile ikinci büyük paya sahip ana hizmetlerin yüzde 5.67 büyümesi genel performansa temel teşkil etti. Kişi başına GSYH miktarı reel olarak yüzde 6.04 artan Kocaeli, ikinci sıradaki yerini korudu. Kişi başına gelir düzeyi Türkiye ortalamasının yüzde 155.4’ü düzeyinden yüzde 159.84’ü düzeyine çıktı. Bununla birlikte dolar bazında kişi başına GSYH 567 dolarlık kayıpla 13 bin 742 dolara geriledi. Hem tarım, hem de sanayi üretiminin önemli üslerinden olan Konya da yüzde 5.85 ile başarılı bir performans gösterdi. Bu sonuçta sanayinin yüzde 10.72 büyümesi belirleyici oldu.

Tarım ve sanayi açısından bir diğer önemli merkez olan Adana, yüzde 6.03’lük büyüme ile iyi bir sonuç elde etti. Adana’nın bu performansında sanayinin yüzde 9.93’luk büyümeye ulaşması belirleyici oldu. Yüzde 6.9’luk bir büyüme hızını yakalayan Mersin’in bu sonuca ulaşmasında sanayideki yüzde 10.74’lük, inşaattaki yüzde 57.69’luk büyümenin belirleyici oldu. Kayseri de yüzde 5.15’lik büyüme performansını sanayideki yüzde 11.46’lık büyüme sayesinde gerçekleştirdi. Hatay da sanayideki yüzde 9.55’lik büyüme sayesinde toplam büyümesini tarım ve inşaattaki daralmaya rağmen yüzde 5.04’te tuttu.

Ekonomideki ağırlığı ilk 20 içinde yer alan Tekirdağ yüzde 5.26 ile Samsun yüzde 4.79 büyüme ile başarılı iller arasında yer aldı. İlk 20 içinde yer alan illerden Balıkesir yüzde 3.62’lik, Manisa yüzde 3.51’lik büyüme hızlarıyla vasat bir performansa imza attılar. İlk 20’deki illerden Denizli yüzde 2.51, Eskişehir yüzde 2.11 ve Sakarya yüzde 1.5 olan büyüme hızlarıyla durağan bir yıl geçirdiler.

Ekonomisi en fazla küçülen 5. il Türkiye’nin en önemli sanayi üslerinden birisi olan Bursa. Bursa ekonomisi 2020’de yüzde 2.11 küçüldü. Bu sonuçta Bursa ekonomisinde yüzde 39.34 gibi çok büyük bir ağırlığı olan sanayinin yüzde 3.66 daralması ile ekonomideki payı küçük olmakla birlikte inşaat sektörünün yüzde 26.78 gibi sert bir küçülme kaydetmesi etkili oldu.

İstanbul'da durum ne?

Yüzde 0.30’luk daralma ile ekonomisi sınırlı düzeyde küçülen iller arasında yer alan İstanbul, turizm, kültür ve eğlence sektörlerinin yanısıra inşaattaki daralmadan olumsuz etkilendi. İstanbul tek başına ülke ekonomisinde yüzde 30 gibi büyük bir paya sahip olduğu için, ekonomisindeki daralma çok sınırlı olmasına rağmen, 2020 toplam ekonomik büyümesini aşağı çeken üçüncü sıradaki il oldu. Bu açıdan ilk sırada Antalya, ikinci sırada Muğla yer alıyor.

Omikron sayesinde pandemi gidiyor, endemi geliyor

Enflasyon öncesi döviz kurları yükseliyor