Kayıtdışına ‘af’ çıkar mı, yaştan emeklilik ne olur?

Çalışma hayatı herkesi ilgilendiren, pek çok farklı tarafı bulunan ve bu tarafların haklarının çok hassas olduğu bir konu. Ortaya dökülen yanlış bir bilgiyle, toplumun bir kesimi gereksiz yere beklenti içine girebilir. Hafta içerisinde kayıt dışı istihdama af getirildiği ve yaştan emeklilik koşullarında değişiklik yapıldığı yönünde iki bilgi paylaşıldı. Bugün bu iki konudaki durumu ve gelişmeleri 10 soruda açıklamaya çalışacağım.

1 - Kayıtdışı istihdamda işverene hangi yaptırımlar uygulanıyor?

Kayıt dışı istihdam, yani sigortasız işçi çalıştırma Türkiye işgücü piyasasının en büyük sorunlarından biri. Son 10 yılda bu konuda çok önemli adımlar atıldı ve kayıt dışı istihdam oranı yüzde 50’lerden yüzde 30’lar seviyesine geriledi. Bu gerilemede sigorta prim teşviklerinin büyük payı var. Sigorta prim teşviklerinden yararlanmak için sigortasız işçi çalıştırmamak gerekiyor.

Sigortasız işçi çalıştırdığı tespit edilen işverene tespitin nasıl yapıldığına göre farklılaşan oranda idari para cezası uygulanıyor. Fiili denetim veya teftişler sonucunda sigortasız işçi çalıştırdığı tespit edilen işverene 5 kalemde idari para cezası uygulanıyor. Teftiş ve denetimler sonucunda bir işçiyi kayıt dışı istihdam ettiği tespit edilen işverene uygulanacak cezaları şu şekilde sıralamak mümkün:

İşyeri SGK’ya tescil edilmemiş ise 2 asgari ücret tutarında idari para cezası (Bilanço esasına göre defter tutmakla yükümlü olanlar dışındaki işyerleri için),

İşe giriş bildirgesi verilmemiş olması nedeniyle 2 asgari ücret tutarında idari para cezası,

Aylık prim ve hizmet belgesinin verilmemiş olması nedeniyle 2 asgari ücret tutarında idari para cezası.

Toplamda 6 asgari ücret tutarında idari para cezası uygulanıyor. Bu cezalar yalnızca bir işçinin bir ay sigortasız çalıştırılması halinde söz konusu. Sigortasız çalıştırılan işçi ve ay sayısı arttıkça, idari para cezası da artıyor.

2  - Sigortasız çalışan işçinin primleri daha sonra ödeniyor mu?

İşverenin sigortasız işçi çalıştırdığı tespit edildiğinde idari para cezalarının yanında geçmişe dönük olarak primler, gecikme zamları ve cezaları da ödeniyor. Dolayısıyla, işveren yalnızca idari para cezasıyla değil, zamanında ödemediği primlerin gecikme zamları ve cezaları ile de karşılaşıyor. Bunun yanında, sigortasız işçi çalıştırdığı tespit edilen işverene bütün bu cezaların yanında bir de sigorta prim teşviklerinden yararlanamama yaptırımı uygulanıyor.

3 - Torba kanundaki hüküm ne diyor?

Torba kanundaki hüküm 5510, 4447 ve 3294 sayılı Kanunlardaki sigorta prim teşviklerinden yararlanamama yaptırımının kriterlerini değiştiriyor. Buna göre; mahkeme kararıyla, yapılan kontrol ve denetimlerde çalıştırılanların sigortalı olarak bildirilmediği veya bildirilen kişilerin fiilen çalışmadığının tespit edilmesi halinde, işverenlerin ilk tespitte bir ay süreyle, ilk tespit tarihinden itibaren üç yıl içinde tekrar eden her bir tespit için ise bir yıl süreyle sigorta prim teşviklerinden yararlanamayacağı belirtiliyor. Beş kişiden fazla olmamak koşuluyla çalıştırılan toplam sigortalı sayısının yüzde 1’ini aşmayan sayıda, çalıştırılanların sigortalı olarak bildirilmediğinin veya bildirilen kişilerin fiilen çalışmadığının tespit edilmesi halinde ise bu hüküm uygulanmıyor. Yani, işverenin mahkeme kararıyla veya denetim sonucu sigortasız işçi çalıştırdığı veya sahte sigortalı gösterdiği tespit edilirse, ilk tespitte bir ay süreyle teşviklerden yararlanılmayacak, bu tespit tarihinden itibaren üç yıl içinde tekrar eden her bir tespit için işveren bir yıl süreyle teşviklerden yararlanamayacak.

4 - Torba kanun ile değişen ne oldu?

Torba kanundaki düzenleme ile işverenlerin yaptıkları küçük bir hata nedeniyle teşviklerden bir yıl boyunca yararlanamaması engelleniyor. Yani, bir af söz konusu değil. Yaptırımın azaltılması söz konusu. Kayıt dışı istihdama yönelik bu yaptırım bazen işverenlerin çok küçük bir hatasından kaynaklanabiliyor. Örneğin, işveren çalıştırdığı kişinin puantajını yanlış hesaplayıp bir gün eksik SGK’ya bildirebiliyor. Bu durumda, işverenin 1 yıllık bütün teşvikinin kaybolması hukuken orantılılık ilkesi ile bağdaşmıyor. Aynı şekilde, işverenin sigorta girişini bir gün sehven geç yapması halinde de aynı yaptırım uygulanıyor. Bu tip durumlarda işveren zaten kayıt dışı istihdam olarak değerlendirilen durumun idari para cezası ile karşı karşıya kalıyor. Yani, kayıt dışı istihdam konusundaki yaptırım zaten uygulanıyor. Diğer yandan, teşviklerin de 1 yıl süreyle kaybedilmesi sonucu çok ağır bir yaptırım söz konusu oluyor. İşte torba kanunla bu durum engelleniyor. Bu bakımdan, uygulamayı bir af olarak yorumlamak doğru bir yaklaşım değil. Burada, işverenin aynı fiilden dolayı çok sert iki yaptırımlar karşı karşıya kalması engelleniyor.

5 - Bu düzenleme bir af sayılır mı?

Torba kanundaki düzenleme ile kayıt dışı istihdamın tespiti halinde ilk tespitte 1 yıllık ceza uygulanmayacak. Bunun yerine, ilk tespitten itibaren 3 yıl içinde her tespitte 1 yıllık ceza uygulanacak. Dolayısıyla, işverenin küçük bir hatasının 1 yıllık teşviki yakması engellenecek. Diğer yandan, bu düzenlemeden önce bu konuda yaptırıma maruz kalan işverenlerin ilk tespit tarihi esas alınarak 3 yıllık süre uygulanacak. Böylece, eski tespitlerden sonraki yaptırımlar için de bu hüküm uygulanacak.

6 - Bir çalışanın emekli olması için gereken şartlar nelerdir?

Bir kişinin emeklilik koşulları, ilk kez sigortalı olduğu tarihe göre belirlenir. İlk kez uzun vadeli sigorta kollarına tabi prim ödenerek çalışılan gün, emeklilik için şartların belirlenmesi açısından çok önemlidir.

Bir kişi ne kadar erken işe girmişse, yani sigorta girişi ne kadar eski ise, emeklilik koşulları o derece kolaylaşır. Türkiye’de iki kez sosyal güvenlik sisteminde ciddi değişiklikler yapıldığı ve emeklilik koşulları ağırlaştırıldığı için sigorta girişi erken olanlar emeklilik açısından avantajlıdır.

7 - Yaştan emeklilik ne anlama geliyor?

Bir kişinin emekli olabilmesi için hem çalışma yılının, hem çalıştığı gün sayısının, hem de yaşının dolması gerekir.

Bu üç şartın birlikte sağlandığı gün emekli olunması mümkündür. Ancak bazı durumlarda, örneğin kişinin çok geç iş bulabilmesi halinde, yaş dolmasına rağmen çalışılan gün sayısı emekli olmaya yetmez.

Bu durumda, devreye yaştan emeklilik imkanı girer. Belirli bir yaşın üzerinde olup prim ödeme gün sayısı yeterli olmayan kişilere daha düşük çalışma günüyle, fakat daha geç yaşta emekli olma hakkı tanınır.

Ancak yaştan emeklilik koşullarının belirlenmesi için de sigorta girişi çok önemlidir. Yaştan emeklilik koşulları da ilk kez sigortalı olunan tarihe göre farklılaşır.

8 - 10 yıllık çalışma yaştan emekli olmaya yeter mi?

Yaştan emeklilik için her koşulda 10 yıl çalışmış olmak yetmez. 9 Eylül 1999 ila 30 Nisan 2008 arasında ilk kez sigortalı olanlar 4.500 günle, 1 Mayıs 2008 sonrası ilk kez sigortalı olanlar ise 5.400 prim günüyle yaştan emekli olabilirler.

Dolayısıyla, her koşulda 10 yıl çalışmışlık yaştan emeklilik için yetmeyebilir.

9 - Yaştan emeklilik koşulları nelerdir?

Yaştan emeklilik koşulları da ilk kez sigortalı olunan tarihe göre belirlenir. Sosyal güvenlik sisteminde ilk kez sigortalı olunan tarih çok önemlidir. Bu tarih ne kadar erkense hem normal emeklilik, hem yaştan emeklilik koşulları o kadar kolaylaşır.  Yaştan emeklilik konusunda 4/a’lıların yani eski adıyla SSK’lıların tabi olduğu koşullar tabloda açıklanmaktadır.

10 - Yaştan emekli olanın maaşı düşük mü olur?

Emekli aylığı ne kadar çok gün çalışılırsa ve ne kadar yüksekten prim ödenirse o kadar yüksek olur. Ancak yaştan emeklilik durumunda her koşulda düşük aylık alınacak diye bir durum söz konusu değildir.

Asgari ücretten prim yatırılmış ise yaştan emekli olan bir kişiyle, normal emekli olan bir kişi için aylık miktarı değişmez.

Çünkü yaştan emeklilikte en düşükten hesaplanan aylık taban aylığa tamamlanır.

Bu sayede, yaştan emekli olan kişi normal emekli olan ve SGK’ya bütün çalışma hayatı boyunca asgari ücretten bildirilen bir sigortalı ile aynı miktarda emekli aylığı alır.