Genç Cumhuriyet’in iki bankasına ne oldu?

FINANSGUNDEM.COM

Genç Türkiye Cumhuriyeti’nin kurum, kuruluş ve bazı uygulamalarının tanıtılması adına büyük önem taşıyan ve Atatürk’ün manevi kızı, Cumhuriyet’in genç kadın öğretmenlerinden, Türk Tarih Kurumu’nun kurucularından, başkanlarından, Tarih Profesörü A.Afet İnan tarafından kaleme alınan Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yazıları eseri, Türk finans tarihi için de önemli bir kaynak. Prof. Dr. A. Afet İnan tarafından Atatürk’ün el yazılarından hazırlanmasıyla ayrı bir kıymet ve özellik kazanan kitapta, Maliye, Ekonomi, Şirketlerle ilgili bölümlerin yanında Türkiye Cumhuriyeti’nin bankalarına da geniş yer ayrılmış. İşlemler ve türleriyle ilgili bilgiler verilirken, kurulan ilk milli bankalar ayrı başlıklar altında yazılmış.

Konuyla ilgili bölümde, günümüze kadar devam eden ve gelecekte de Türkiye’yi omuzlayacak bankaların yanı sıra, bugün ismini bilmediğimiz, unuttuğumuz bankalar da yer alıyor. Tek tek, Merkez Bankası ne zaman kuruldu, sermayesi ne kadardı; İş Bankası’na ismini kim verdi, kaç lira sermaye kondu; Ziraat Bankası’nın ilk sermayesi nereden karşılandı; Yetimler Bankası niçin kuruldu; Sanayi ve Maadin Bankası’nın sermaye kaynakları nereden soruları yanıt buluyor.

İşte, ilk Türk Çocuklarına Yurt Bilgisi Notları olarak basılan, daha sonra yapılan ilavelerle genişletilen ve 1969 yılı baskısı esas alınarak sadeleştirilip Atatürk Araştırma Merkezi tarafından yayınlanan, okuyanların, “Bilgi dağarcığınızı genişletmek için birebir”, “Tarihe ışık tutması bakımından son derece önemli” diye not düştüğü “Medeni Bilgiler ve M.Kemal Atatürk’ün El Yazıları” eserinden, Türk Bankacılığının tarihi…

CUMHURİYET MERKEZ BANKASI

Bu bankanın kuruluşu 11 haziran 1930 tarihli bir yasa ile kararlaştırılmış ve banka 1931’de kurulmuştur. Milli paranın değerini tespit ve ülkenin muhtaç olduğu kısa vadeli kredileri sağlamak, bankanın başlıca amaçlarını oluşturmaktadır. sermayesi 15.000.000 Türk lirası olup herbiri 100 lira değerinde 150.000 tane hisse senedine bölüştürülmüştür. Bu hisse senetleri, dört kısma bölünmüş olup A serisi hükümet kuruluşlarına, B serisi millî bankalara, C serisi yabancı bankalara ve yabancı imtiyazlı şirketlere, D serisi de Türk tabiiyetindeki şahıslara tahsis edilmiştir. Yapacağı işlemler: Banknot çıkarma, ticaret senetlerinin mükerrer iskontosu, hisse senedi ve tahviller üzerine avans, altın ve yabancı para alım satımı işlemleri ve devletin hazine işlemlerini yapmaktır. Bu banka, devletin daha önce çıkarmış olduğu ve hâlen tedavül etmekte olan 158.000.000 Türk Lirası miktarındaki evrakı naktiye'yi üzerine alacaktır. Buna karşılık devlet, şimdiden elindeki bazı kıymetleri bankaya vereceği gibi her yıl bütçesinden bir miktar ayırıp bankaya verecektir.

TÜRKİYE İŞ BANKASI

Büyük Gazi, Türkleri bağımsızlığa götüren kesin savaşın başladığı 26 Ağustos 1922 tarihinin ikinci yıldönümünde Türkiye İş Bankası adını verdiği bu millî kuruluşu kurdu. Türkiye İş Bankası bir milyon Türk lirası sermaye ile kurulmuş ve bu sermayenin de ancak dörtte biri verilmiş olduğu hâlde işe başlamıştır. Bugünkü sermayesi 5 milyon Türk Lirasına çıktığı gibi 2.000.000 liralık ihtiyat (yedek) sermayesi vardır ve ülkenin çeşitli köşelerinde 28 şubeye sahiptir. Yaptığı işlemler: Bütün banka işlemleriyle her türlü ticarî ve sınaî girişimlerdir.

ZİRAAT BANKASI

1863 tarihinde Tuna Valisi bulunan Mithat Paşa, Tuna eyaletine özgü olmak üzere Memleket Menafi (Ülke Çıkarları) Sandıkları adı altında bir kuruluş meydana getirmiş idi. Bu kuruluşun izlediği amaç. çiftçilerin muhtaç oldukları küçük kredileri sağlamaktır. Bu kuruluş, daha sonra diğer vilâyetleri de kapsamına aldı. 1889 tarihinde bu sandıkların hükümetin denetimi altında bir merkez tarafından yönetimini sağlamak amacıyla 1304 tarihli bir tüzük yapılarak sandıklar, Ziraat Bankası adı altında bir merkezde birleştirildi. Ziraat Bankası'nın ilk sermayesini, Menafi Sandıklarından devredilen paralar oluşturmuştur. Sermayenin gitgide artması için her yıl aşar vergisinin on birde biri oranında hissei iane (yardım hissesi) adı altında bir vergi alınarak bankaya verilmekte idi. 1340 (1924) tarihli bir yasa ile de Banka anonim şirket şekline konulmuş ve sermayesi 30.000.000 liraya yükselmiştir.

Bankanın başlıca amacı ülkenin muhtaç olduğu tarım kredisini sağlamaktır. Son zamanda Tarım Kredi Kooperatifleri'nin oluşturulmasına yardım görevini de almıştır.

EMLÂK VE EYTAM BANKASI

Emlâk ve Eytam (Yetimler) Bankası, Cumhuriyet yönetiminin meydana getirdiği malî kuruluşlardandır. 22 Mayıs 1926 tarihli bir yasa ile meydana getirilmiştir. Bankanın sermayesi 20.000.000 Türk lirasıdır. Bu sermayenin yarısı 10.000.000 değerinde devlet mülklerini devretmek suretiyle hükümet tarafından sağlanmıştır. Kamuya tahsis edilen diğer 10 milyon liralık hisse senetleri henüz satılığa çıkarılmamıştır. Eskiden Eytam (Yetimler) Sandıklarında kötü bir şekilde yönetilip korunmakta olan yetim paraları, bu bankaya verilmekte ve karşılığında banka, yetimler lehine faiz vermektedir. Bankanın yaptığı başlıca işlemler: Belediye sınırları içindeki bütün binalar ve arsaların banka lehine ipotek edilmesi karşılığında uzun vadeli borç almaktadır. Banka yapılmış binalar üzerine 5, yapılacak binalar üzerine de 10 yıla kadar vadeli borç vermektedir.

SANAYİ VE MAADİN ( MADENLER) BANKASI

Cumhuriyet yönetimi tarafından kurulan bankalardandır. 19 Nisan 1925 tarihli bir yasa ile ve İmalâtı Harbiye'ye özgü olanlardan başka devlet elindeki bazı sanayi kuruluşlarını yönetme, diğer sanayi kuruluşlarının oluşturulmasına yardım etmek ve bunlara ait diğer ticarî ve malî işleri yapmak amacıyla kurulmuştur. Adından da anlaşılacağı üzere bu bankanın izlediği amaç, bir yandan kendisine devredilen kuruluşları yönetmek ve bunları yavaş yavaş bağımsız şirketler hâline getirmek, öte yandan da bütün sanayi sahiplerine ve madencilere muhtaç oldukları krediyi sağlamaktır. Sermayesini oluşturan kaynaklar şunlardır: Hükümetin devrettiği fabrikalar ve bunların döner sermayeleri, bankanın oluşumundan önce Ticaret Bakanlığı'nın oluşturduğu veya katıldığı şirketlere ait hisse senetleri ve sanayi teşvik tahsisatıdır. Hâlen bankanın bilançosunda 6.679.654 liralık naktî sermaye görünmektedir. Kazanmak gerekir... İyi yaşamak için kazanmak gerekir. Soydaşlarına yararlı olmak için kazanmak gerekir. Milletleri olduğu gibi şahısları da zaafiyetten kurtaran servettir... Servetin doğru ve gerekli yolu, bilgi ile ve özveriyle çalışmak ve tasarruf etmektir.

EDİTÖRÜN NOTU:

*Emlak ve Eytam Bankası: İlk şube 13 Temmuz 1926 tarihinde Ankara`da açıldı. 1946 yılına kadar çalışmalarını sürdürdü. Bankanın yeniden yapılanması amacıyla 1 Eylül 1946 tarihinde 110 milyon TL sermaye ile Türkiye Emlak Kredi Bankası Anonim Ortaklığı’na devredildi.

*Sanayi ve Maadin (Madenler) Bankası: 6.6 milyon lira sermayenin 2.000.000.-TL nakit, geri kalan kısmı taşınmaz mallardan oluşmaktaydı. 1930 yılında sermayenin tamamı ödenmiş durumdaydı.

Sanayi ve Maadin Bankası, Hereke, Feshane, Bakırköy Mensucat Fabrikalarını ve Tosya Çeltik Fabrikasını kontrolü altında tuttu. Ayrıca Bünyan ve Isparta iplik fabrikalarına, Maraş Çeltik Fabrikasına, Malatya ve Aksaray Değirmen ve Elektrik Şirketlerine, Kütahya Çini Fabrikasına ve Yalvaç Sanayi-Ticaret Şirketine ortak oldu. 1932 yılında elinde bulunan fabrikaları Sanayi Ofisi’ne bıraktı. Sadece sanayi kredisi verme işlemleri yapabilmek için de, 1932’de kurulan Türkiye Sanayi ve Kredi Bankası'na devredildi. Sanayi Ofisi’nin elindeki fabrikalar ise 1933 yılında kurulan Sümerbank'a devredildi.