Dolarlarını bozan adam neden dolar almıştı?

IRRasyonel.com’da ekonomide olan biteni mizahi yaklaşımla değerlendiren bir finanscı dostum var. Halkımızın, dolar kıtlığına çare bulmak ve de doların yükselişini önlemek için dolar bozdurma çabalarını değerlendiren yazısını Sayın Okuyucularıma aktarmak istiyorum. “Vatandaşların dolarlarını bozdurma yarışı içine girdikleri bir dönemdeyiz. Vatandaşlar, yeterince getiri elde ettikleri dolarlarını kur savaşında vatanını korumak için satıyorlar.

Dolarını bozan kahraman olduğunu düşünüyor. Madem doları satarak vatan korunuyormuş, ben bu doları neden aldım öyleyse diye kendine soran tek bir “dolarbozar” görmüş değiliz. Öyleyse asıl cevaplamamız gereken soru şu değil mi? Her şey iyi güzel de bu “dolarbozar” lar bu kadar vatan sevgisi içindeyse eğer, zamanında bu dolarları neden aldılar öyleyse?

İşte, bugüne kadar cevabı verilememiş bu soruyu yanıtlama görevi yine iRRasyonel’e düşmüş görünüyor. Öyleyse hep birlikte yanıtı bulmaya çalışalım.

Dolarlarını bozan adamın zamanında dolar almasının 5 nedeni:

1- Rasyonel cehalet!

Bir bilginin maliyeti o bilginin sağladığı faydadan yüksekse kişiler bilinçli olarak cehaleti tercih ederler. Örnek olayımızda da niye dolar aldın sorusuna yanıt vermenin maliyeti doları bozdurmanın sağladığı faydadan yüksektir. Çünkü eğer bu soruya yanıt verebilse ömür boyu dolar almayacak ve doğal olarak da ömür boyu dolar kurunun artışından fayda sağlayamayacaktır. İlk kez ekonomist Anthony Downs’un kullandığı rasyonel cehalet (rational ignorance) kavramına göre bu kişilerin yapacakları dolarları hemen bozmak ve uygun ortamı bulunca yeniden almaktır.

2- Ludic yanılgısı!

Diyelim ki bir para 99 kere havaya atıldı ve yazı geldi. Şimdi bir kere daha atılıyor ve size soruluyor: “Yazı mı, tura mı?” Eğer biraz istatistik bilen üniversite okumuş biriyseniz hemen şöyle düşünürsünüz: “Önceki atışlar sonucu etkilemez, yazı ve tura gelme olasılıkları eşit.” Ama eğer bu topraklarda ticaret yapmış ince zekalı bir çomarsanız şöyle düşünürsünüz: “Oğlum bu parada kesin hata var, 99 kez nasıl yazı gelir; evi arabayı sat yazı de!” İşte, N. Taleb’in Ludic yanılgısını çözen birçok kişi, bu dolar nasıl bir şeyse hep yükseliyor, o zaman dolar alalım demiş kişilerdir. Yani bizimkiler Ludic yanılgısını yemezler.

3- Limon problemi!

2001’de Akerlof, Spence ve Stiglitz adındaki üç ekonomiste Nobel ödülü kazandıran Limon Problemi basitçe şunu söyler: İkinci el araba almak isteyen birine, aynı modelin, fiyatı 40.000 TL ve 50.000 TL olan iki örneğini sunarsanız şöyle düşünür: “İkisi de aynı araba, demek ki ortalama fiyat 45.000 TL; o zaman neden 50.000 TL vereyim ki, 40.000 TL olanını alırım.” Tabii, kişinin bilmediği şey 40.000 TL fiyatındaki arabanın motorunun kusurlu olduğu gerçeğidir. Limon problemi çıktı çıkalı asimetrik bilgiyi herkes öğrenmiş ve artık kusurlu arabaları satmak zorlaşmıştır. Fakat bizim çomarlar çözümü zor limon problemini bile çözmüşlerdir. Nasıl mı? “Doktordan çok temiz; bayandan az kullanılmış!..” İşte, dolar alan kişi de asimetrik bilgi hatasına düşmez ve doların limon problemini kolaylıkla çözer: “80 milyon dolara uçak alınıyorsa, bu dolar düşmez, en iyisi ben yine dolar alayım!”

4- Red Herring yanılgısı!

Belli bir konuya yönelik soruya, konuyu saptırarak cevap verme şeklinde cereyan eden bir düşünce hatasıdır. Madem vatanını seviyordun neden dolar aldın, sorusuna yanıt vermeyip yüksek fiyattan bozduğu dolarları ile Emin Çapa’ya laf yetiştiren kişinin düştüğü durum tam olarak budur. Red Herring (kırmızı sazan) probleminin çözümünü de sizden öğrenecek değiliz. (Ek bilgi:Red heering,oyalama,asıl konudan uzaklaştırma, dikkati başka konulara çekme çabasıdır.)

5- Wicked problemi!

H. Rittel’in wicked problemi basitçe şöyledir: Problem ve yanıtının kesin olarak tanımlanamadığı durumlarda çözümü doğru ve yanlış diye değil de iyi ve kötü diye eleştirebiliriz. Ekonomiyi kurtarmanın kesin çözümünün cebindeki yüz doları bozmak olduğunu düşünen vatandaşı düşünelim. Kendisinden son derece emindir ve 100 doları bozunca ekonomi kurtulacaktır. Eğer 100 dolar satmak ekonomiyi kurtarıyorsa o doları alırken ekonominin batacağını da hesaplamıştır öyleyse. Valla, korkulur senden!

Özetle, dolarını bozarak ekonomiyi kurtardıklarını düşünenlerin öncelikle yanıtlamaları gereken soru neden dolar aldıklarıdır. Bu yanıt verilmediği sürece ortalık yatışınca yine dolar almaya devam edecekleri açıktır. Hayatı boyunca, vatanını sevdiği için 1 dolar satın almadığından bozacak dolar bulamayan milyonlarca vatansever insan, yine olan biteni anlamaya çalışırken, daha çok kazanırım diye dolar alan kişilerin dolarlarının bir kısmını satarak kendini kahraman ilan ettikleri günlerden geçiyoruz. Mark Twain’in mahur makamındaki deyişi ile son noktayı koyalım: “Bir ulusun hurafelerini yaratan ben olayım, kanunlarını kimin yaptığı umurumda olmaz.”