70 şirket, 61 AVM 75 bin istihdam için düğmeye bastı Fakat özel sektörün bu yılki yatırım ve istihdam programları için yaptığımız araştırmalar, özellikle enerji, perakende, inşaat, sağlık ve telekomünikasyon alanlarında ciddi bir hareketlenme olacağını ortaya koyuyor. Aradığımız yüzlerce şirketten 70’inin (bir kısmı AVM’lerde mağaza açacak perakendecilerden oluşuyor) yatırım planlaması, bu yıl 31 bin kişiyi işe alacaklarını gösteriyor. Bunun yanında, bugün Türkiye çapında yapımı süren ve bu yıl açılışı yapılacak 61 AVM bulunuyor. Her biri içinde açılacak mağazalarla birlikte ortalama 1.000 kişiye istihdam yarattığı öngörülen bu projeler sayesinde, bu yıl özel sektörün 75 binin üzerinde işsize yeni iş kapısı açacağını söylemek mümkün. Fatoş Bozkuş / Özge Yavuz / Ekonomist Yüksek enflasyonlu yıllarda, enflasyonunun gölgesinde kalsa da işsizlik geçmişte de bugün de Türkiye ekonomisinin en can yakıcı sorunlarından biri. Global finansal kriz bu soruna son bir buçuk yıldır tuz biber ekti ve işsizlik oranı yüzde 15’in de üzerine çıkarak tüm zamanların rekorunu kırdı. Bugün yüzde 15’in altına gerilemiş olsa da yeni istihdam alanları açmak hükümetin birinci önceliğini almış bulunuyor. Merkez Bankası Başkanı’nın hemen hemen her kamuoyuna yönelik konuşmasında bu konu hakkında ilgili kurumlara mesaj göndermesi boşuna değil. Bugün global finansal krizin etkisi Türkiye ekonomisinde göreceli olarak azalmış olsa da, bir buçuk yıldır iç ve dış talepteki daralma nedeniyle birçok çalışan işini kaybetti. İşten çıkarma yapmayan şirketler ise işe alımları tamamen durdurdu. Dolayısıyla istihdam rakamları düşerken işsiz sayısı bir önceki yıla göre önemli ölçüde arttı ve yeni işsiz sayısı ise neredeyse 1 milyona yaklaştı. Yatırım iklimi umut oldu Bugün sayıları 3.5 milyona yaklaşmış işsizler ordusu umutlarını 2010 yılına bağlamış bulunuyor. Peki bunun bir karşılığı var mı? Özel sektör bu yönde bir planlama yapıyor mu? Bu yıl krizin yarattığı stresten sıyrılıp yeni yatırımlar ve istihdam alanları yaratmak için girişimleri olacak mı? Son bir aydır bu sorunun yanıtını bulabilmek için yüzlerle şirketler yaptığımız görüşmelerden çıkan sonuç umut verici. Ulaşabildiğimiz şirketlerden 70 tanesinin bu yıl yaratacağı istihdamın 31 bini bulacağı görülüyor. Türkiye’nin çeşitli illerinde bu yıl yeni açılacak AVM’lerin (alış veriş merkezi) yaratacağı istihdam bunun dışında. Çünkü halen, bu yıl açılması için gün sayılan 61 alış veriş merkezi var. Bir alışveriş merkezi ortalama 1.000 kişiye istihdam yaratıyor. Bu şekilde bir hesap yapıldığında ve inşaatı süren alışveriş merkezlerinin açılışlarının beklenen tarihlerde gerçekleşmesi halinde, bu yıl en azından buralarda 60-65 bin civarında kişiye yakın bir istihdamın ortaya çıkacağı da söylenebilir. Hareketlenecek sektörler AVM’ler bazındaki araştırma bizzat Ekonomist Araştırma Birimi’nin çalışmalarına dayanıyor. Şirketler bazındaki veriler ise önemli ölçüde büyük şirketlerin istihdam politikalarına yön veren yönetim ve İK danışmanlarının bize ilettiği beklenti ve öngörüleri kapsıyor. Örneğin Fortune Danışmanlık’tan Funda Kayaoğlu, şirketlerden gelen taleplere göre 2010’da perakende, enerji, finans, telekom sektörlerinin istihdam açısından en hareketli geçmesini bekledikleri sektörler olarak sıralıyor. Kayaoğlu, bu sektörler için, geçmiş yıllara göre daha yoğun istihdam gerçekleştirecekleri yönünde beklentileri olduğunu söylüyor. Profil International Yönetici Ortağı Ayşe Öztuna ise 2009 yılında krizden büyük ölçüde etkilenen inşaat ve gayrimenkul sektöründe bu yıl içerisinde yeni atılımlar olacağını ön gördüklerini belirtiyor. Özellikle kriz ortamından faydalanıp sermaye anlamında güçlenen şirketlerin yeni yatırımlar yapacaklarını beklediklerini anlatan Öztuna, tüm holdinglerin kurtuluşu olarak gördükleri enerji sektörünün de en çok gelişecek sektörlerden olacağını ifade ediyor. Yabancılar ön planda İşe alımlarda inşaat ve gayrimenkul alanında yabancı yatırımcıların gücünü arkasına alan Türk şirketleri veya yüzde 100 yabancı yatırımcı şirketlerin ön plana çıkmasını beklediklerini kaydeden Öztuna, konuşmasını şöyle sürdürüyor: “Enerji sektöründe holding iştirakleri, finans tarafında bankalar, sağlık sektöründe özel hastaneler, iletişim alanında da teknolojiye yatırımı sürekli olarak gerçekleştirebilen şirketler ön plana çıkacak. Perakende de ise birçok yabancı şirketin Türkiye’ye girmesi bekleniyor. İlaç sektöründe ise 2010 yılı içinde herhangi bir hareketlilik yaşanmayacağını söyleyebiliriz.” 2009’u, yabancı şirketlerin Türk şirketlerine göre daha statik geçirdiğini söyleyen KRM yönetici ortağı Kerim Paker, ilginç bir tespitini şöyle ifade ediyor: “Özellikle yurt dışı organizasyonlarında küçülmeye giden şirketler, Türkiye’de oldukça kemer sıktı. Bu nedenle önümüzdeki dönemde işe alımların yabancı menşeli şirketlerde biraz daha fazla olacağını öngörmekteyiz.” Öne çıkan pozisyonlar Özellikle bilişim ve telekomünikasyon sektörlerinde, proje yöneticisi, analist, yazılım ve veri tabanı uzmanı alımlarında artış olması bekleniyor. Enerji ve inşaatta ise proje müdürü, teknik müdür, yurt dışı ve saha deneyimi olan elektrik ve inşaat mühendisi arayışlarının ön planda olacağı konuşuluyor. Perakendeye baktığımızda deneyimli mağaza müdürü, reyon müdürü ve satış elemanı alımları yoğunlaşırken, sağlık ve finans sektörlerinde ise alanında deneyimli satış yöneticilerine olan ihtiyacın artması bekleniyor. Bankacılık sektöründe ise yeni mezunlara iş yaratılacağını, ayrıca operasyon müdürü ve portföyü olan şube müdürlerinin en çok transfer edilen kadrolar arasında yer aldığını dile getiren HRM kurucu ortağı Aylin Çoşkunoğlu Nazlıaka, denetim kökenli finans yöneticileri ve uluslararası muhasebe standartlarını bilen kişilerin 2010’da da rağbet göreceğini söylüyor. Nazlıaka, şöyle konuşuyor: “İşçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda uzmanlaşmış kişiler ve maden, petrol, çevre mühendisliği altyapısına sahip olup enerji sektöründe deneyimli olan ve İngilizce bilen adaylara da yeni iş fırsatları çıkacak.” Yönetici seviyesindeki istihdam talebinin 2010’da artacağına inanan Egon Zehnder yönetici ortağı Murat Yeşildere ise “Soros’un dediği gibi, ‘sular çekilince’ tekneler karaya oturdu. Bu yüzden de iyi performans göstermeyen dümencileri değiştirme motivasyonu artacak. Yöneticilerin veya patronların fırsat maliyeti düştüğü için yöneticileri değiştirme veya yenileme heyecanları arttı” diyor. Perakendenin sihri Danışmanlara göre perakende sektöründe, başta satış olmak üzere diğer kadrolarda da büyüme paralelinde açık oluşacak ve işe alımlar gerçekleşecek. Perakende sektörü, özellikle 2003 yılından bu yana hızlı bir gelişim içinde. Hem yeni açılan alışveriş merkezleri hem de şirketlerin açtığı yeni mağazalarla birlikte istihdama da önemli katkıları olan sektörlerin başında geliyor perakende. Ürün çeşidi, fiyat, mağaza dekorasyonunun yanı sıra satışın en önemli enstrümanlarından biri olan satış elemanları, perakendeciler için son derece önemli. Bunun yanında şirketler, çalışan eğitimi ve hizmet kalitesinin yükseltilmesi yolunda önemli yatırımlar gerçekleştiriyor. İşsizliğin arttığı kriz döneminde bile istihdamda büyüme yakalayan sektör, Kasım 2009 itibariyle hazır giyimde istihdamını yıllık yüzde 8, gıda dışı perakendede ise yüzde 4 artırmayı başarmış. Gıdada ise yüzde 5’lik bir düşüş var. 2.5 milyon kişi Perakende sektöründe yaklaşık 2.5 milyon kişinin çalıştığı belirtiliyor. Sektörde işe alımlar yılın her ayında gerçekleştiriliyor. Çünkü mağazalardaki çalışan sirkülasyonu çok yüksek. Perakende şirketlerinin yöneticileri, işi öğrenen, kalifiye elamanların sürekli rakipleri tarafından transfer edildiğinden şikayet eder genellikle. Dolayısıyla sektörde işe alımlar sürekliliğini koruyor. Merkezde çalışacak beyaz yakalılar için üniversite mezunu (Tekstil Mühendisliği veya İşletme) olmaları tercih ediliyor. Tecrübe, önemli bir kriter. Mağaza operasyonları için ise öncelikli tercihler, kişinin mağazacılığı bir yaşam biçimi olarak benimsemiş olması ve bu alanda kariyer yapmayı hedeflemesi olarak belirleniyor. Bu pozisyonlar için en az lise mezunu, modayı takip eden, dış görünüşüne özen gösteren, iletişim becerileri güçlü, tercihen marka mağazacılıkta en az iki yıl tecrübeli adaylar tercih ediliyor. Yeni mağaza yeni istihdam Mango Türkiye Ülke Müdürü Arif Zurnacı, yeni istihdam sağlama nedenleri olarak, “Tabii ki genişleme planları ve düşük de olsa şirket çalışanlarının rotasyon hızı gösterilebilir” diyor. Zurnacı, işe alacakları personelde yönetici pozisyonları için dışarıdan aldıkları personelde, sektörde yöneticilik tecrübesi olması, İngilizce bilmesi, üniversite mezunu olması gibi kriterlere bakıyor. Kasa pozisyonu için yine işinde tecrübeli, en az lise mezunu olması, genel görünümüne özen göstermesi, iletişim yeteneğinin kuvvetli olması gerekiyor. Zurnacı, “Depo için de en az lise mezunu ve mutlaka erkek personel olması gerekiyor” diyor. Yeni mağazalar, yeni istihdam yaratıyor. Şirketler, mağazalarına sürekli yenilerini ekliyor. Hızlı büyüme sürecinde olan elektronik perakendeciliği de istihdama en fazla katkı sağlayan alanlardan biri. Yeni açacakları mağazalarıyla istihdam sayısını artıracaklarını söyleyen Vatan Bilgisayar’ın yönetim kurulu başkanı Hasan Vatan, “Yeni açacağımız Vatan Notebook ve Vatan Computer mağazaları ve ayrılan personelimiz yerine dolduracağımız pozisyonlar için yine promotör ve dış kaynak dahil muhtemelen bin kişiye iş imkanı sağlamış olacağız” diyor. Teknosa’nın atağı Teknosa İnsan Kaynaklarından Sorumlu Genel Müdür Yardımcısı Asena Yalınız da 2010’da gerçekleştirecekleri büyüme paralelinde bin kişiye istihdam fırsatı sunarak çalışan sayılarını yaklaşık 4 bin 500’e çıkartmayı planladıklarını belirtiyor. Teknosa’nın 10’uncu yılı olması nedeniyle 2010’un kendileri için ayrı bir önem taşıdığını belirten Yalınız, 81 ilde mağazaya sahip olma hedefleri doğrultusunda birçoğu doğuda olmak üzere yeni illere yatırım yapacaklarının altını çiziyor. 4 bin kişiye istihdam sağlayan McDonalds Türkiye’nin İnsan Kaynakları ve İdari İşler Departman Müdürü Dilek Ün, 2010’da yeni açılan restoranlarla yeni istihdam yaratmayı hedeflediklerini belirtiyor. Bu kapsamda en çok istihdamın, yeni açılacak restoranlar sayesinde restoran kadrolarında gerçekleşeceğini dile getiren Ün, konuşmasını şöyle sürdürüyor: “Buna paralel olarak, merkez ofisimizde de restoran sayılarına bağlı olarak büyümesi beklenen departmanlarda da işe alımlar gerçekleşecek. Böylece, bu yıl ortalama bin kişilik istihdam daha sağlayacağız.” Yeni şubeler geliyor Kriz sonrası toparlanma sinyalleri alınmaya başlanması, bankalar cephesinde de büyüme kararlarına olumlu yansımaya başladı. 2010 yılı hedeflerini belirleyen 10 bankanın gelecek yıl açacağı toplam şube sayısı 370’i bulurken, bu bankalar 7 bin 500’ün üzerinde kişiye yeni istihdam sağlayacak. Ancak İK danışmanları, 2010’da bankacılık sektöründe 10 binin üzerinde alım olacağını tahmin ediyor. Örneğin yurt içi şube açma çalışmalarına 2010’da da devam edeceğini belirten Ziraat Bankası, geçen yıl olduğu gibi bu yıl da 2 bin 500 yeni personel almayı hedefliyor. Banka açıklamasına göre, gelecek sene 100’e kadar yeni şube açılmasını da planlıyor. Türkiye ekonomisinin 2010 yılında yüzde 3-3.5 düzeyinde büyüyeceğini öngören Yapı Kredi, banka olarak bu oranın üzerinde bir büyüme hedefliyor. “Büyümenin itici güçlerinden birinin, yeni açacağımız şubeler olacağını düşünüyoruz” diyen Yapı Kredi İnsan Kaynakları’ndan Sorumlu Genel Müdür Yardımcısı Cihangir Kavuncu, şöyle devam ediyor: “Bu çerçevede, 2010 yılı içinde 50 yeni şube açma planımız var. İstihdamın da bu büyümeye paralel olarak artacağını söyleyebiliriz. 2009-2010 dönemi için Yapı Kredi olarak 750 kişiyi işe almayı planlıyoruz. İştiraklerimiz ile birlikte 2010 yılında bu rakamın bin kişiyi bulacağını düşünüyoruz.” Garanti Bankası Genel Müdür Yardımcısı Hüsnü Erel ise “2010 yılında da yeni şube açılışlarımızla büyümeye devam edeceğiz. Şube ağımızdaki genişlemeye bağlı olarak, 2009 yılındaki gibi kontrollü bir şekilde büyümemizi sürdüreceğiz” diyor. Bekleyen projeler başlıyor İnşaat sektörü gelişmekte olan pek çok ülkede olduğu gibi Türkiye’de de ekonominin lokomotifi konumunda yer alıyor. Sektörün milli gelir içerisindeki payı, son yıllarda ortalama yüzde 4-5 düzeylerinde seyrediyor. Yaklaşık 38 alt sektörü de peşinden sürükleyen inşaat sektörünün, Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) içindeki payı yüzde 30’ları buluyor. Vasıfsız işgücü için yüksek düzeyde istihdam yaratan ve tarım dışı istihdamdaki payı yüzde 11’e kadar ulaşabilen inşaat sektörünün, bu yılı, istihdam konusunda oldukça hareketli geçirmesi bekleniyor. Pek çok inşaat şirketi duran veya ertelenen projelerini hayata geçirmeyi planlıyor. Bu da yeni işgücü yaratılması anlamına geliyor. 2010 yılında birçok projesini tamamlayacak olan VARYAP, projelerin yoğun bir işgücü ile bitirilmesi gerektiği için yeni işe alımlar yapacak şirketlerden biri. Bugün VARYAP’ta toplam bin kişinin çalıştığını söyleyen Varlıbaş Holding Yönetim Kurulu Başkanı Süleyman Varlıbaş, şunları belirtiyor: “2010 yılında beyaz yakalı personelimizde yüzde 15-20 civarında bir artış olacağını öngörüyoruz. İstanbul’da Avrupa Yakası Adalet Sarayı Projesi, Seyrantepe Spor Kompleksi ve Varyap Meridian, Trabzon’da Belediye Hizmet Binası ve Varlıbaş AVM, Ankara’da Danıştay Başkanlığı Hizmet Binası, Tekirdağ’da Ceza İnfaz Kurumu Kampüsü gibi pek çok ilde farklı projelerimizin inşaatı sürüyor. Dolayısıyla projelerin yoğun bir işgücü ile bitirilmesi gerekiyor; bu da istihdamı zorunlu kılıyor. Bunu da sayı olarak belirtirsek dolaylı iş sağladığımız alt yükleniciler vasıtasıyla da 5 bin mavi yakalı personele de iş olanağı sağlayacağımızı öngörüyoruz.” 5 bin kişiye iş olanağı Üç kıta altı ülkede sürdürdüğü inşaat taahhüt projeleriyle bilinen Makyol İnşaat, bugün 3 bin 500 kişiye direkt istihdam sağlıyor. Projelerde çalışan taşeron personeli de dahil ettiklerinde 10 bin kişiye varan bir istihdam yarattıklarını söyleyen Makyol İnşaat Genel Müdürü Özay Turnaoğlu, 2010 yılı içerisinde çeşitli ülkelerde yapımını üstlenmek için teklif verdikleri havalimanı, yol ve lüks konut projelerinin de başlaması halinde yurt içi ve yurt dışında toplam 5 bin kişiye yaklaşan yeni istihdam olanaklarının oluşturulacağını belirtiyor. Turnaoğlu, şöyle konuşuyor: “2010 yılı içerisinde yapımını sürdüreceğimiz projelerimiz içerisinde Etiler Turizm Merkezi ve Kemerburgaz yol yapım inşaatı işlerimizde toplam 500 kişilik yeni istihdam genişlemesi planlanmaktayız. Devam etmekte olan inşaat işlerimize, 2010 yılının ilk aylarından itibaren yapımını üstlendiğimiz, Umman’ı Birleşik Arap Emirlikleri’ne bağlayan sahil otoyolu, İstanbul Ambarlı Liman ve Antrepo inşaatı ve Kaş Marina yap işlet devret projelerimiz eklenecek. Umman sahil otoyolu projemizde 2010 yılı içerisinde ortalama 2 bin kişilik yeni istihdam yaratılması planlanıyor.” Antalya Kaş ilçesinde yapımına başladıkları Marina projelerinin 2010 yılı içerisinde yalnızca yapımı süresince ortalama 250 kişilik bir istihdam kaynağı oluşturacağını da belirten Turnaoğlu, “Yıl içerisinde yapımına başlanması öngörülen İstanbul Ambarlı Liman ve Antrepo yatırımı projemizde 2010 yılı içerisinde yaklaşık 250 kişiye iş imkanı sağlanabilecek” diyor. Sağlıkta da hareket var Büyüklüğü 15 milyar lira olan özel sağlık sektörü de 2010’da yeni istihdam yaratacak sektörlerin başında geliyor. Satın alma ve birleşmelerle birlikte, geçen yıldan bu yana hareketlilik yaşanan bu sektörde, yabancılarla evliliklerin daha da artacağı söyleniyor. Bilindiği üzere geçmişte Acıbadem, Medical Park, Dünya Göz gibi hastaneler, yabancı şirketlerle ortaklık kurdular. Sektörde, önümüzdeki dönemde konsolidasyonların devam edeceği, bu durumun da büyük oyuncuların pazar payını artıracağı belirtiliyor. Transferlerin yoğun olduğu bu sektörde pazar payı artan şirketlerin, yeni hastane yatırımlarıyla birlikte çalışan sayısını önemli oranda artırması bekleniyor 9 bin 500 kişinin çalıştığı Universal Hospital Group&Alman Hastanesi’nin İnsan Kaynakları Direktörü Hicran Başer, yapımları tamamlanan gruba bağlı 9 hastane için 2010 yılı içinde personel alımı yapacaklarını söylüyor. Bu hastaneler için ortalama personel sayısını 300 olarak öngördüklerini belirten Başer, hastanelerdeki personel sayısının illere göre değişmekle birlikte hastanelerin büyüklüklerine göre farklılaştığını belirtiyor. Personel alımı ağırlıklı olarak tıbbi kadrolar için yapılırken, yabancı dil bilen personelin her zamanki gibi önceliğe tabi tutulacağını da sözlerine ekliyor Başer. Medikal Park’ın hedefi Medical Park Hastaneler Grubu, gerçekleştirdiği hızlı büyüme ile çok sayıda personeli ve yöneticiyi kısa sürede bünyesine katan bir grup. Kısa sürede büyüme sonucunda çok fazla yöneticiye ihtiyaç duyan grubun bu yıl da yine yönetici pozisyonunda personel alımını sürdürmesi bekleniyor. 2010 yıl sonuna kadar bin 300 kişiyi bünyelerine katacaklarını söyleyen Medical Park Hastaneler Grubu yetkilileri, var olan hastanelerde yeni branşların ve yeni bölümlerin eklenmesinin personel alımlarındaki artışın nedeni olduğunu dile getiriyor. Medical Park’ın 2011 sonuna kadar olan yeni istihdam planında ise 2 bin 500 kişiyi işe almak var. Grup yetkilileri, bu yıl içerisinde hedefleri doğrultusunda gerçekleştirecekleri yeni projeler ve açılacak yeni hastanelerin de işe alımı arttıracağını sözlerine ekliyor Yeni satış kadroları Bugün 11 bin kişiye iş imkanı sağlayan Turkcell Grup da 2010’da istihdam anlamında büyüyecek şirketlerden bir diğeri. 2010 yılında istihdam anlamında yüzde 5’in üzerinde bir büyüme öngördüklerini söyleyen Turkcell İş Destekten Sorumlu Genel Müdür Yardımcısı Selen Kocabaş, alımların ihtiyaçlar doğrultusunda yıl içinde yapılacağını söylüyor. Bu büyümedeki en büyük odak alanlarını ise Kocabaş, şöyle anlatıyor: “İletişim ve teknolojideki liderlik vizyonumuz paralelinde, müşteri beklentisini tam olarak karşılayacak inovatif yeni ürün ve servisleri hayata geçirecek deneyimli ürün yöneticileri, tüm Türkiye’ye yayılan bireysel ve kurumsal kanaldaki satış ekipleri, Türkiye’nin her noktasındaki kapsama alanı ilerlememize paralel olarak farklı noktalarda görev yapacak network mühendisleri alacağız. Ayrıca müşterilerimize sunduğumuz hizmet kalitesinde öncü rolü olan çağrı merkezindeki müşteri temsilcileri de alacağız.” Kocabaş, ayrıca “Turkcell Grup olarak baktıklarında ise Superonline tarafında network ve satış ekiplerinde, Turkcell Teknoloji’de proje ve satış ekiplerinde, Global Bilgi tarafında müşteri temsilcisi kadrolarında, diğer alanlarda da satış-pazarlama, IT ve finans fonksiyonlarında büyüme bekliyoruz” diyor. Satış ekibini güçlendirecek bir başka şirket ise bugün bin 300 kişinin çalıştığı Pronet. 2009 yılı içinde farklı sektörlerdeki satış çalışanlarını bünyelerine çekerek satış kadrosunu yüzde 300’ün üzerinde büyüttüklerini söyleyen Pronet Genel Müdürü Metin Kastro, 2009’da yaptıkları alımlarla ilaç, bankacılık ve sigortacılık alanında faaliyet gösteren şirketlerin ardından, en geniş aktif satış ekibine sahip şirket konumuna yükseldiklerini anlatıyor. Kastro, 2010 yılında ise Pronet satış ekibine 100 yeni ismi daha katmayı hedeflediklerini sözlerine ekliyor. İŞ ARAYANLARA DANIŞMANLARDAN ÖNERİLER * Gelişen sektörlere yoğunlaşın. * İş arama sürecinde zamanı etkin kullanın. * Baskın yeteneğinizi keşfedip, bunu doğru ifade ettiğinizden emin bir şekilde iş arayışını sürdürün. * Görüşmeler esnasındaki genel tavrınızı ve kendinizi yazılı olarak ifade ettiğiniz özgeçmişinizi gözden geçirin. * Kişisel networkünüzden yararlanın. * Online ağlarda kendinizi doğru ifade etmenizin etkili olabileceğini unutmayın. * Mesleğinizdeki profesyonel kuruluşlarla, birliklerle irtibat halinde olun. * Kısmi süreli çalışma fırsatları, proje bazlı işler konusunda da esnek olun. * Kriz döneminde de işgücü açığının olduğu, şirketlerin yeni eleman alımında zorlandığı bazı meslekler var. Bu mesleklerin neler olduğunun farkında olup, gerekiyorsa bu konularda eğitimlere, sertifika programlarına katılmak başarılı sonuçlar verebilir. Bunu dikkate alın.